1 Və 0-İn Önəmi

H.Z.Tağıyevin doğum tarixi bu günə qədər mübahisə doğurur; 1899-cu ildə Tiflisdə Zaqafqaziya Şiə Ruhani İdarəsinin verdiyi doğum haqqında şəhadətnaməyə əsasən H.Z.Tağıyev 1823-cü ildə anadan olmuşdur. Digər bioqrafik mənbələrdə isə doğum ili 1838-ci ildən 1842-ci illər arasında dəyişir. Bir sıra tarixçilər bu fikir ayrılığının səbəbini Z.Tağıyevin valideynlərinin savadsız olmasında və doğum qeydiyyatının dini kitablar üzrə bir qədər dolaşıq şəkildə aparılmasında görürlər. Başqaları isə o versiyaya arxalanırlar ki, H.Z.Tağıyev Sona xanım Ərəblinski ilə ikinci evliliyi zamanı özü şəxsən özünü “cavanlaşdırmışdı” ki, gənc xanımı ilə yaş fərqi çox olmasın.

 

Hər halda Zeynalabdinin həyat yoluna qayıdaq. Gələcək neft maqnatı kasıb bir ailədə dünyaya gəlmişdi. Onun atası Tağı Tağıyev Bakıda İçərişəhərdə pinəçi idi. Anası Ümmü xanım Zeynalabdinin 10 yaşı olanda vəfat etmişdi. Məhz bu yaşdan Z.Tağıyevin əmək yolu başlayır; o, bənna şagirdi kimi çalışaraq, son dərəcə cüzi olan ailə büdcəsinə gündə 6 qəpik gətirirdi. Beş ildən sonra o, tamamilə bənnalıq sənətinə yiyələnir, tikinti fəaliyyətinin əsaslarını öyrənməyə davam edir.

 

Elə bu ərəfədə Bakıda ilk neft dalğası başlayır.İşgüzar gənc Z.Tağıyev uzaqgörənliliyi ilə yanaşı, həm də olduqca cəsarətli idi; O, riskə getdiyini çox gözəl başa düşərək neft biznesinə qoşuldu. Bununla yanaşı, 1870-ci ildə H.Z.Tağıyevin artıq kiçik ağ neft zavodu vardı və 1872-ci ildə istehsalın yüksək olması sayəsində o, “H. Z. Tağıyev” şirkətinin əsasını qoymuşdu. O, bununla kifayətlənmir, bir il keçdikdən sonra iki ortağı ilə birlikdə Bibi-Heybətdə icarəyə torpaq götürərək avadanlıq alır və buruq quraraq quyu qazmağa başlayır. Lakin beş il ərzində uğur onların üzünə gülmür, xərclər artır, neft isə çıxmırdı. Ümidlərini itirən ortaqlar “zərərli biznesdən” çıxmaq qərarına gəldilər. Zeynalabdin isə onlar tərəfindən qoyulan kapitalı qaytarmaq məcburiyyətində idi. Buna baxmayaraq o, həsəd aparılacaq inadla “qara qızıl” axtarmağa davam edirdi. Onun bu inadı əbəs yerə olmadı. 1878-ci ildə dörd quyudan birində neft fontan vurdu. Bu hadisə həmin andan Z.Tağıyevin şirkətini neft sahəsində öndə gedən müəssisələr sırasına çıxardı. Beləcə, kasıb pinəçi Tağının oğlu milyoner Tağıyev oldu.

 

 

Z.Tağıyevin həyatını tədqiq edərkən onun şəxsi biznesin inkişafı istiqamətindəki təcrübəsini nümunə götürərək, iqtisadiyyat və istehsalatın idarə olunması haqqında dərs vəsaiti yazmaq fikri meydana gəlir. Özünüz mülahizə edin; səbirsizliklə gözlənilən nefti gətirən “fontandan” üç il sonra Balaxanıda və Bibi-Heybətdə yerləşən 30 desyatin neft verən torpaq, neft məhsullarının daşınması üçün iki şxun, Tsaritsında (indiki Volqoqrad), Nijni Novqorodda, Moskvada anbarlar, iki – ağ neft və sürtgü yağı zavodu Tağıyevin şirkətinə məxsus idi. Şirkətin illik səmərəliliyi 1 milyon barelə yaxın xam və emal edilmiş məhsul təşkil edirdi.

 

Birdən-birə uğurun ən yüksək nöqtəsinə çatanda, 1879-cu ildə Tağıyev öz şirkətini Britaniya kapitalına satmaq qərarına gəlir. Bu qərar o zaman çoxlarına qəribə görünürdü, lakin qısa müddət keçdikdən sonra bir çoxları gənc milyoner Tağıyevin iş bacarığını qiymətləndirdilər. O, sadəcə olaraq Rusiya bazarında neftin həddən artıq istehsalından gələn böhranı öncədən hiss etmişdi. Və məhz buna görə o, daha da böyük və etibarlı bir qrupa daxil olmaq qərarına gəlir. 29 oktyabr 1897-ci ildə Londonda “Rusiya nefti və maye yanacağın hasil edilməsi cəmiyyəti” (və ya “Oleum”) təsis olunarkən, Z.Tağıyev Şuranın 6 üzvündən biri olur. Bu ağıllı və zirək gediş ona Bakı neft sənayesində bir çox neft şirkətini müflisləşdirən ciddi böhrandan yayınmağa imkan verir.

 

Bundan əlavə, şirkətinin xeyli hissəsini satan Tağıyev əldə olunan vəsaiti müxtəlif  fəaliyyət sahələrində səhm kimi istifadə etməyə başladı. Ağıllı strateq Zeynalabdin Tağıyev qərara gəlir ki, möhtəşəm uğurlarına baxmayaraq yalnız neft sektoruna pul qoymaq ən azından sadəlövhlük olardı. Məhz bu vaxt Tağıyev xeyli sayda pambıq plantasiyaları əldə edir (Yevlax mülkü), 1897-ci ildə isə Qafqazda ilk toxuculuq istehsalatı olan toxuculuq fabriki açır. Buna baxmayaraq, hələ əvvəlcədən bu qərar ciddi maneələrlə rastlaşdı – Tağıyevə fabriki tikməyə icazə vermirdilər. “Rusiyanın toxuculuq şahı” Savva Morozov başda olmaqla 28 iri fabrik sahibi Tağıyevin simasında ciddi rəqib görərək İranda, Türkiyədə, Türküstanda, Zaqafqaziyada satış bazarlarının əldən çıxacağından qorxdular. Lakin Z. Tağıyev  mahir diplomat idi və o, bez istehsalı üzrə fabrikin tikintisi üçün icazə verilməsinə nail oldu, nəticədə tezliklə müsəlmanlar yalnız Tağıyevdən daha keyfiyyətli və daha ucuz qiymətə bez almağa başladılar.

 

Tağıyev eyni zamanda nefti də unutmadı. O zaman “Mazut”  (Rotşildlərin Xəzər-Qara dəniz neft sənaye və ticarət mərkəzi) şirkəti açılır. Burada Tağıyevin köməkliyi ilə Çolaq Ağabala Qudiyevin rəhbərliyi altında “Bakı-Batumi” SC neft kəməri inşa edilir. O illər uzunluğu 800 km olan möhtəşəm neft kəməri Bakı nefti üçün beynəlxalq neft bazarına geniş yol açırdı. Onun tikintisi 10 il davam etmişdir – 1897-ci ildən 1907-ci ilə qədər (sonralar görkəmli rus alimi D.İ.Mendeleyev “Neft” kitabında Bakı neft sənayesinin inkişafında onun xidmətlərini qeyd edərək H.Z.Tağıyevə səmimi sətirlər həsr etmişdir).

 

Bundan başqa, Tağıyev “Kaspi” birliyi ilə əməkdaşlığını sürətli inkişaf etdirir ki, orada da o,1889-cu ilə qədər 738 pay haqqına, müxtəlif illərdə 100-dən 250-yə qədər fəhlənin çalışdığı 3 gəmiyə, iki quru doka (Q. Ş. Dadaşovla birgə) və körpüyə sahib idi.

 

1899-cu ildən H.Z.Tağıyev enerji sektoruna qoşulur. Onun bu istiqamətdəki fəaliyyəti 1899-cu ildə “Enerji gücü” səhmdar cəmiyyətinin yaranmasına gətirib çıxardı. Burada Tağıyev sədr müavini vəzifəsində çalışırdı. Artıq XX yüzilliyin əvvəllərinə yaxın Ağ Şəhərdə və Bayıl burnunda səhmdar cəmiyyətin balansında iki elektrik stansiyası vardı.

 

1906-cı ildən H.Z.Tağıyev yerli balıq sənayesində görkəmli şəxsə çevrilir. Artıq 10 il keçdikdən sonra onun balıq vətəgələri Kürün mənsəbindən cənubda Dərbəndə və şimalda Petrovska (indiki Mahaçqala) kimi genişlənmişdi.

 

Tağıyev yerli maliyyə sektorunun inkişafına da böyük yer ayırırdı. 1914-cü ilin aprel ayında onun təşəbbüsü ilə yaradılan Bakı Kupeçeski Bankı,əsas vəzifəsi gənc Azərbaycan biznesini maliyyələşdirməkdən ibarət olan ilk yerli bank oldu. Bundan başqa 1902-ci ildən H.Z.Tağıyev “Anait”, “Yeni Ararat”, “Anonim” kimi neftçıxarma şirkətlərinin səhmlərini əldə edərək yenə fəal şəkildə neft biznesinə qoşulur. 1915-ci ildə “H.Z.Tağıyev və Ko” korporasiyası yaranan zaman Tağıyev biznesi o qədər hərtərəfli idi ki, bu sahibkarın maraqları demək olar ki, inqilabdan öncəki Bakı həyatının bütün sahələrini əhatə edirdi.

 

Bundan əlavə Tağıyevin vəsaiti hesabına 1885-ci ildə Bakının əsas qəzeti olan “Kaspi” qəzeti dərc olunur. 1896-cı ildə memar K. B. Skureviçin layihəsi əsasında onun tərəfindən tikilən pasaj (BUM) bu gün də şəhərin ən yaxşı ticarət mərkəzlərindən biridir.

 

Tağıyevin Bakının infrastrukturunun inkişafına yönəlmiş bir sıra ciddi layihələrin həyata keçirilməsində rolu danılmazdır. Məsələn, XX əsrin əvvəllərində Bakıda ciddi problemlərdən biri də içməli su problemi idi. 1901-ci ildə Tağıyev kəşfiyyat işlərinin aparılmasına görə istedadlı Britaniyalı mühəndis Uilyam Lidnleyə şəxsi vəsaitindən 25 min rubl ayırır. Müasir dillə desək, Tağıyev layihənin texniki təchizatını maliyyələşdirdi, ən əsası isə Bakı şəhər Dumasında təkidlə Şollar su kəmərinin çəkilməsi ideyası ilə çıxış etdi. Burada isə böyük miqyaslı bahalı layihənin əleyhinə çıxırlar. Texniki təchizat öz nəticəsini verir, 1917-ci ildə bu gün Bakını ən yaxşı içməli su ilə təmin edən 160 kilometrlik su kəmərinin çəkilməsi başa çatır.

 

Sözsüz ki, H.Z.Tağıyevin bu qədər səmərəli sahibkarlığı, ictimai və xeyriyyəçilik fəaliyyəti hökumət tərəfindən diqqətdən kənarda qalmamışdı. 1882-ci ildən 1-ci gildiya taciri Tağıyev Ali Fərmana əsasən 25 yanvar 1907-ci ildə Həqiqi Mülki Müşavir tituluna layiq görülmüşdü. Rusiyanın rütbələr cədvəlində bu dördüncü mülki titul hərbi iyerarxiyada general-mayor rütbəsinə uyğun gəlir. 1900-cü ildən Bakının fəxri vətəndaşı olan H.Z.Tağıyev Rusiyanın Müqəddəs Stanislav Ordeninin (2-ci, 3-cü dərəcələr) kavaleri olmuş, üç qızıl medalla – “Səylərinə görə”, İranın “Şiri-xurşid” Ordeni və Buxaranın Qızıl Ulduzu (2-ci dərəcə) ilə təltif edilib.

 

 

Bu sözün kökündə bu görkəmli insanın şəxsiyyətinin əsl mahiyyəti öz əksini tapır. O, həmişə bütün uğurlarına görə taleyə minnətdarlıq hissi ilə yaşamışdır. Və həmişə Allah tərəfindən ona göndərilən zəhmətinin bəhrəsi olan nemətlərlə bölüşməyə çalışmışdır. Zəngin olan kimi Z.Tağıyev şəhərdən neft mədənlərinin yerləşdiyi Bibiheybətə kimi şose yolu çəkdirir, sonra isə yolu Bibiheybət məscidinə qədər uzatdırır.

 

Tağıyev şəhərin abadlığı üçün çoxlu vəsait sərf edirdi; o, həmişə küçələrin təmizliyi uğrunda mübarizə aparırdı. 1895-ci ildə o, şəhər idarəsinə 35 il müddətinə 750 min rubl borc verir.

 

Bundan başqa mömin müsəlman Tağıyev ölkəsinin hər bir vətəndaşı üçün təhsilin vacibliyini və gərəkliliyini yaxşı başa düşürdü. O, nəinki gələcək azərbaycanlı mütəxəssislərin – neftçilərin, hüquqşünasların, həkimlərin, politoloqların dünyanın ən nüfuzlu təhsil müəssisələrində təhsil xərclərini ödəyir, həm də Bakıda o dövrün ən yaxşı professorlarının dərs dediyi Dövlət Politexnik İnstitutunun açılmasına nail olur. Yeri gəlmişkən, qiymətli kadrların davamlılığını təmin etmək üçün Tağıyev gəncləri xaricə təhsil almağa göndərərkən onlardan iltizam alırdı ki, onlar vətənə qayıdacaq və yalnız müsəlman qızlarla ailə quracaqlar. Onların yoldaşlarının statusunu qaldırmaq məqsədilə Tağıyev 1901-ci ildə Şərqdə kübar müsəlman qızlar üçün ilk məktəb – pansion açır. 1915-ci ildə Bakıda artıq 5 qız məktəbi vardı, onlardan biri də Balaxanıda yerləşirdi.

 

Z. Tağıyev doğma ölkədə incəsənətin inkişafına da diqqət ayırmışdı; belə ki, 1883-cü ildə öz vəsaiti hesabına dram teatrının binasını tikdirdi. 1893-cü ildə isə teatr binasını genişləndirdi. 1909-cu ildə irticaçı qüvvələr binanı yandırdıqdan sonra Tağıyev onu yenidən tikdirir. Yeri gəlmişkən, ilk qadın aktrisalar məhz bu teatrın səhnəsində fəaliyyətə başlamışlar.

 

Kasıb mühitdən çıxmış insan kimi Tağıyev sadə insanların ehtiyaclarını başa düşür və həmişə onların qayğısına qalırdı. Tağıyevin müəssisələrində çalışan fəhlələr o dövr üçün kifayət qədər yaxşı məvacib alırdılar. Öz fəhlələri üçün Tağıyev məscid, onların övladları üçün məktəb, bilik artırma kursları təşkil etmiş, aptek və tibb məntəqəsi açmışdı.

 

Tağıyev daha bir insani xüsusiyyəti ilə də seçilirdi; o, mərhəmətli idi. O dövrlərdə həbsxana Nargin adasında yerləşirdi və məhbusların yaxınları onları ziyarət etməyə çətinlik çəkirdilər. Bunu bilən Tağıyev tikdirdiyi 5 mərtəbəli dəyirman binasını həbsxanaya verdi. Xaricdən gətirilmiş unüyüdən maşınlar və avadanlıqlar yeni binaya yerləşdirildi. Bu bina toxuculuq fabrikinin yaxınlığında tikilmişdi.

 

Elə burada, fabrikin yaxınlığında Tağıyev 1895-1897-ci illərdə özü və ailəsi üçün ev tikdirir. Layihənin rəhbəri memar Qoslavski imarətin tikintisi zamanı “order” Avropa memarlıq üslubundan istifadə etmişdi, hərçənd bəzi kompozisiya elementlərində, zalların interyerində Azərbaycan memarlıq ənənələrindən istifadə olunmuşdu. Bu gün bu binada Z.Tağıyevin ev muzeyi və Azərbaycan Tarix Muzeyi yerləşir.

 

 

Əgər kənardan mühakimə yürütməli olsaq, bu görkəmli insanın həyatının sonunu qəmli adlandıra bilərik. Məlum olduğu kimi sovet hökuməti H.Z.Tağıyevin bütün şəxsi mülkünü müsadirə etmişdi. N.Nərimanovun göstərişi ilə ona yaşayış yeri seçmək hüququ verilir. Hacı Mərdəkandakı evini seçir və ömrünün sonuna qədər orada yaşayır.

 

Lakin H.Z.Tağıyevin özü qeyd etdiyimiz kimi çox ağıllı insan idi, bununla bərabər o, həm də mömin idi. Taleyin dönüklüyü onu sındırmadı. Onun həyata olan münasibətini bu fakt çox aydın şəkildə ifadə edir; Hacının baltası vardı, o, bənna-memar işləyəndə balta ona sədaqətlə xidmət edirdi. Beləliklə o, bu baltanı qapı ilə üzbəüz iki böyük seyfindən birinin iç tərəfindən asır. Özünün dediyi kimi; hər dəfə qapını açanda taleyin dönüklüyünü xatırlayıb heç vaxt qazanılmış var-dövlətlə lovğalanmamaq üçün.

 

H.Z Tağıyev 1924-cü ilin sentyabrın 1-də vəfat etmişdir. Onu 4 sentyabrda özünün vəsiyyətinə əsasən Bakının tanınmış axundu Molla Abuturabın ayağının altında dəfn etmişlər. Rəvayətlərin birində bu istəyin səbəbi bu cür izah edilir ki, H.Z.Tağıyevin Molla Abuturabla son görüşü zamanı o, Hacının var-dövlətin itirilməsi ilə bağlı sualına cavab olaraq belə demişdir: “Əgər Allah istəsə, bir göz qırpımında səni dövlətindən məhrum edər. Ona görə də əbədi olanı çox düşün ...”. 

 

Yeni hökumət H.Z.Tağıyevin bütün fabriklərini, neft mədənlərini, balıq vətəgələrini və imarətlərini əlindən alanda o, unudulmaz Abuturab ağanın sözlərini xatırlayır və onun ayaqları altında dəfn olunmasını vəsiyyət edir.

 

H.Z.Tağıyevin evində bu gün Azərbaycan Tarix Muzeyi yerləşir. Muzey 1920-ci ildə yaradılmış və ilk vaxtlar “İstiqlal – Ana yurdun tədris muzeyi” adlanırdı. Həmin ilin oktyabr ayında  o, dövlət muzeyi statusu aldı, 2006-cı ildən isə rəsmən  Dövlət Tarix Muzeyi adını daşıyır. 2005-ci ildə isə muzeyə milli muzey statusu verilir. 2004-2007-ci illərdəki yenidənqurma işlərindən sonra muzeydə yeni ekspozisiya  yaradılıb və muzeyin bütün tarixi boyu ilk dəfə olaraq tanınmış xeyriyyəçi və sənaye sahibi Zeynalabdin Tağıyevin xatirə muzeyi açılıb.