Başımızda daşıdığımız 1kilo 350 qramlıq böyük bir labirent. Hər gün başımızdadı və bizi o yönləndirir. Bəzən duyğusal, bəzən əsəbi, bəzən zaman depressiv. Ən gözəl duyğuların da, şeytani əməllərin də planlayıcısı odur. Beynimiz sirlərlə dolu, qapalı ve qaranlıq bir qutu kimidir.Beynin həll edilə bilməyən 9 sirri!
1. Məlumat neyronlarda necə kodlanır?
Beynin ən qarışıq əməliyyatlarından biri məlumatın kodlanmasıdır. Bu müddətdə beyindəki neyronlar, yəni sinir hüceyrələrinin pərdəsinin xaricində elektrik axını təşkil edir.Bu elektrik axınları 'Akson' adı verilən uzantılara çataraq, onlar vasitəsiylə lazımlı olan kimyəvi siqnalların ortaya çıxmasını təmin edir. Bu cərəyanlar sayəsində dünyayla, ətrafımızda olub bitənlə əlaqədar məlumatlar beynimizə köçürülür. "Nə görürəm?", "Acam?", "Hansı küçə ilə gedim?" kimi suallara cavab belə var. Elm adamları, beyindəki məlumatların tək tək hüceyrələrin içində saxlandığını təxmin edirlər. Bu məlumatların 'hüceyrə qrupları' tərəfindən yığıldığı düşünülür. Ancaq hansı neyronların, hansı hüceyrə qruplarına aid olduqları hələ bilinmir. Bu zamandakı texnologiya isə minlərlə neyronu eyni anda ölçəcək tutumda deyil. Tək bir neyronun əlaqələrini belə bu an əlimizdə olan texnologiyalarla görmək qeyri-mümkündür. Tək bir neyronun təxminən 10 min neyrondan məlumat və siqnal aldığını bilirdinizmi? Beynin içindəki elektrik cərəyanı sayəsində isə siqnal mübadiləsi çox sürətli ola bilir. Elm adamlarına görə, sinir sistemləri arasında informasiya ötürülmə tək yolu, bu elektrik axınları deyil. Bu səbəblə, 'məlumat daşıyan' başqa hüceyrələr kəşf etməyə istiqamətli araşdırmalarını davam etdirirlər. Burada, 'glial hüceyrələr' üzərində dayanılır.
2.Xatirələr beyində necə saxlanılır və necə təkrar xatırlanar?
Bir adamın adı kimi, yəni bir şey öyrəndiyinizdə beynin quruluşunda bəzi fiziki dəyişikliklər meydana gəlir. Ancaq bu dəyişikliklərin hələ nə cür dəyişikliklər olduğunu, haralarda meydana gəldiyini, məlumatın necə saxlandığını ya da illər sonra təkrar hatırlanarak təkrar necə gündəmə gətirildiyini anlaya bilmirik. Beyində növ-növ xatirələr var. Ancaq beyin, 'qısa dövr xatirələrlə' (yeni öyrənilən bir telefon nömrəsini xatırlamaq kimi), "uzun dövr xatirələri '(keçən il ad gününüzdə etdikləriniz kimi) bir-birindən bir şəkildə ayırır. Elm adamları' öyrənmə 'və' yadda saxlama 'şəklinin dəyişik beyin şəkillərinə bağlı olduğunu düşünürlər. Beyin travması ya da beynin zərər görməsi isə bu qabiliyyətləri poza bilər.
3.Beyin, gələcəyi necə nəzərdə tutur?
Çox vaxt gələcəklə əlaqədar bəzi planlarımız və öngörülərimiz olur. Gələcəyin necə şekillənəcəyini düşünürük. Beynimizdə, gələcəklə əlaqədar bir şəkil var. Ancaq beynin bu 'gələcək simülasyonunu' necə etdiyi hələ aydın deyil. Beyin, dünyayla əlaqədar öngörülerde necə tapılır?Elm adamları hələ bunun cavabını axtarır.
4. 'Duyğu' nə deməkdir?
Beyin, yalnız məlumat yığan bir orqan deyil; eyni zamanda duyğu, motivasiya, qorxu və ümidləri saxlayan bir orqandır. Bütün bunlar şüuraltında olan şeylərdir əslində ... Məsələn beynin duyğularla əlaqədar hissəsi əsəbi üzlərə, o üzləri görmədən də reaksiya verə bilir. Mədəniyyətlər arasında da təməl duyğuların xaricə vurulması, əslində bir-birinə bənzəyir. Elm adamları, insanların fiziki reaksiyalarının sürünənlərin və quşların reaksiyalarına çox ciddi bir şəkildə bənzədiyinə diqqət çəkirlər. Xüsusilə də qorxu, hirs və ana-ata sevgisini hamısı bənzər bir şəkildə göstərir. Duyğuların beyində necə işlədiyi üzərində elm adamları hələ çalışırlar. Duyğulara əslində bir növ hesablama ya da 'ölçü' şəkli gözüylə baxıla bilər. Yəni duyğular, əslində sürətli bir hərəkəti hərəkətə keçirən bir 'vəziyyət təsbit xülasəsidir'. Neyro-alimlərin ən əhəmiyyətli hədəflərindən biri isə duyğu və düşüncə vəziyyətində ortaya çıxan pozuqluqları anlamaqdır. Məsələn depressiya ... Depressiya, çağımızın ən əhəmiyyətli, ən məşhur duyğu pozuqluqları arasında iştirak edir. Şiddət ilə impulsiv hücum ya da hirsin də duyğuların doğru bir şəkildə nəzarət edilməməsinə qaynaqlandığı düşünülür.
5. Zəka nədir?
Zəka fərqli şəkillərdə qarşımıza çıxır. Ancaq 'bioloji' baxımdan zəkanın nə anlama gəldiyi hələ bilinmir. Milyardlarla neyron, məlumatı "hərəkətə keçirmək" üçün necə birlikdə çalışır? Gərəksiz məlumat beyindən necə silinir?
Ağıllı insanlar məlumatı beyinlərində 'xatırlaması asan', ayrı bir bölgədəmi mühafizə edirlər? Beyin funksiyalarının təməl işləmələriylə və neyronlar arasındakı əlaqələrlə əlaqədar, elm adamlarının əlində hələ çox az məlumat var. Ancaq zəkanın, beynin tək bir sahəsiylə deyil, bir çox bölgəsi əlaqədar olduğu üzərində dayanılır. İnsan beyninin digər canlılardan fərqi hələ araşdırılır.
6. Beyin, 'zamanı' necə qəbul edir?
Alqışlandığında ya da barmağınızı 'tərpətdiyinizdə' səsimi daha əvvəl eşidirsiniz?, hərəkətimi daha əvvəl görürsünüz? Hər nə qədər eşitmə qabiliyyəti, görmə qabiliyyətindən daha sürətli çalışsa da, barmaqların görünüşüylə, çıxarılan səs eyni anda reallaşdırılmış hissi doğulur. Yəni beyin bir çox hadisənin eyni anda reallaşdığı 'hissi' yaradaraq əslində bizi 'aldadır'. Beynin zamanla 'oynadığını' əslində çox asan anlaya bilərsiniz. Güzgünü qarşısında sol gözünüzə baxın. Daha sonra baxışınızı sağ gözünüzə sürüşdürün. Gözlərinizi digər tərəfə çevirmək bir zaman alır əlbəttə. Ancaq siz gözlərinizin hərəkət etdiyini görmürsünüz. Gözlərinizi kırpıştırdığınızda da əslində gözləriniz çox qısa müddətə də olsa qaranlıqda qalır. Ancaq bu qaranlığı da görmürsünüz.
7. Necə yatır və necə yuxu görürük?
Zamanımızın üçdə birini yataraq keçiririk. Körpələr isə zamanlarının üçdə ikisini yuxuda keçirir. Araşdırmalara görə, az yatmaq sinir sistemində pozğunluğa gətirib çıxarır. Araşdırmalar, 10 gün yatmayan siçanların, 10-cu günün sonunda öldüklərini ortaya qoyur. Canlılar yatdıqlarında beynin bir hissəsi də yatır, amma yuxunun mexanizm hərəkəti hələ də bilinmir. Yuxuda neyronların həddindən artıq dərəcədə hərəkət halında olduqları bilinir. Ayrıca əhəmiyyətli bir problemi həll etmədən əvvəl yatmağın , o problemi həll edə bilmək baxımından faydalı olduğu da düşünülür. Daimi yuxunun, öyrənmə qabiliyyətini də artırdığı deyilir. Xülasə, yuxu sayəsində beyin bir şəkildə lazımlı məlumatları yığır, lazimsız məlumatları isə istisna edə bilir.
8. Beynin ayrı ayrı olan sistemləri bir-birləriylə necə bütünləşir?
Gözlə baxıldığında, əslində beynin hər bölgəsi eyni görünür. Ancaq fəaliyyətlərini, funksiyalarını ölçdüyümüz zaman hər neyron bölgəsində fərqli məlumatların qeyd olduğunu görürük. Məsələn görmə qabiliyyətini maraqlandıran bölgənin içindəki sahələrdə hərəkətlər, üzlər, künclər və rənglərlə əlaqədar müxtəlif məlumatlar var. Yetkin bir insanın beynini, müxtəlif ölkələrin olduğu bir dünya xəritəsinə bənzədə bilərik. Beynin içində qoxu, aclıq, acı, hədəf qoyma, istilik, uzaqgörənlik və daha bir çox şeylə əlaqədar 'beyin şəbəkələri' var. Fərqli funksiyalarına baxmayaraq bu sistemlər bir-birləriylə bir şəkildə inteqrasiya olunaraq çox yaxşı bir əməkdaşlığa girirlər. Bunun necə reallaşdığına dair isə elm adamlarının heç bir fikri yoxdur. Ayrıca beynin, sistemlərini necə bu qədər sürətli bir şəkildə koordinasiya etdiyi də hələ aydın deyil
9. 'Şüur' nədir?
İlk öpüşünüzü düşünün. Bu, yaddaşınızdan heç çıxmaz. Yaxşı bu yaddaş, bu təcrübəsi yaşamadan, bu təcrübənin şüurunda olmadan əvvəl harada idi? Müasir elmdə, 'şüur' həll edilə bilməmiş olan ən əhəmiyyətli sirlərdən biri. Şüur, tək bir fenomen deyil. Yaxşı nədir? Şüur, beyindəki hansı sistemlərlə əlaqədar? Elm adamlarının bu mövzuda da heç bir fikri yoxdur ... İndiyə qədər edilən araşdırmalara görə, şüur mövzusunda, böyük bir ehtimalla yenə bir qrup aktiv neyron ünsiyyət içində saxlanılır.. Şüurun altında yatan mexanizmin molekullarla ya da hüceyrələrlə əlaqədar ola biləcəyi üzərində də dayanılır. Bəlkə də bu mexanizm, bu sistemlərin təsiri ilə meydana gəlir. Elm adamları bu sıralar şüurun, beynin hansı bölgələriylə əlaqədar olduğunu araşdırırlar. Bunu kəşf etdikdən sonra, bu bölgələrin səbəbini bir-birləriylə necə ünsiyyətə keçdiklərini araşdırılacaq. Beyin haqqında son bir not daha ...
Kompüterə qarşı beyin
Beyindəki elektrik axınlarının sürətinin, kompüterlərdəki siqnal sürətindən 100 milyon qat daha çox olduğunu bilirdinizmi? Bir insan dostunu taniyarkən,bir kompüterin bir üzü tanıması ümumiyyətlə çox çətin olur. Beynin bir çox əməliyyatı eyni anda etdiyini söyləyən elm adamları, beynin bütün bölgələrindən gələn məlumatların tək bir bölgədə birləşmədiyini, ancaq bu fərqli bölgələrin öz aralarında gözəl bir 'əməkdaşlığa' girdiklərini və bir şəbəkə, yəni 'network' meydana gətirdiklərini ifadə edirlər. Bizim də dünyaya olan baxış bucağımız bu network sayəsində meydana gəlir.
Digər tərəfdən elm adamları, insanların fiziki reaksiyalarının, sürünənlərin və quşların reaksiyalarına çox ciddi şəkildə bənzədiyinə diqqət çəkirlər. Bizi onlardan ayıran fərqlər isə beynimizin qaranlıq dəhlizlərində gizlidir.
Tərcümə etdi : Günay Məhərrəmova