İctimai TV-də ədəbi dil normalarının pozulması ilə bağlı keçirilən monitorinqin nəticələri 99% səhvdir.
“Azərbaycan teleradio məkanında ədəbi dilin qorunması” layihəsi əsasında 2017-ci ilin iyun-iyul aylarında aparılmış monitorinqə münasibət
Əsmər Yusifzadə
İxtisasca jurnalistdir. İyirmi bir il AzTV-nin diktoru olub və eyni zamanda Radionun “Son xəbərlər”, “Musiqi və ədəbi dram” redaksiyaları ilə əməkdaşlıq edib. Altı il “Azad Azərbaycan” beynəlxalq radiosunda aparıcı redaktor və parlament müxbiri kimi fəaliyyət göstərib. 2005-ci ildən İctimai TV-də mütəxəssis redaktordur. “Xəzər” universitetində “Nitq mədəniyyətinin əsasları” fənnindən dərs deyir.
Şifahi ədəbi dilin inkişafında, zənginləşməsində Radio və TV-nin rolu çox böyükdür. Aparıcı, diktor, reportyor, politoloq, şərhçi – bir sözlə, işi danışıqla bağlı olan hər kəs şifahi ədəbi dilin incəliklərini, qrammatik qaydalarını dərindən bilməlidir. Radio və TV-də işlədilən söz, ifadə, qrammatik norma istər-istəməz qəbul edilir. Yəni dilin sükanı arxasında jurnalistlər dayanıblar. Bu, böyük məsuliyyətdir.
Televiziya kanallarında vaxtaşırı monitorinqlərin aparılması, yol verilən nöqsanların müəyyənləşdirilməsi çox vacib və əhəmiyyətlidir. Axı dil təkcə ünsiyyət vasitəsi deyil, həm də millətin qoruyucu elementidir. Dil yoxdursa, millət də yoxdur.
Təsadüfi deyil ki, Avropa ölkələrində “Dil polisi” adlı qurum fəaliyyət göstərir. Radio və TV-lərdə aparıcılar, jurnalistlər, ictimai-siyasi xadimlər hər hansı sözü, ifadəni səhv tələffüs etsələr, məhkəməyə verilirlər. Əgər iddia təsdiqini tapsa, həmin şəxs cərimələnir.
Keçək yerli telekanalların dili ilə bağlı aparılan son monitorinqin nəticələrinə. Ondan başlayım ki, TV-lərdə danışıq üslubları müxtəlifdir. Bu, verilişin formatından asılıdır. Xəbər buraxılışları yüksək üslubda oxunmalıdır. Peşəkar aparıcılar, ziyalılar bu üslubda danışırlar. Yəni orfoepiyaya əməl etməklə sözlər dəqiq tələffüs edilir. Yüksək üslubda danışıq etalon səviyyəsində olmalıdır.
Peşəkar aparıcı heç vaxt:
pisliyib əvəzinə pisdiyib
uğurlar əvəzinə uğurrar
abadlıq --------- abatdıx
kəntlərdə ---------- kəntdərdə
xidmətlərin ---------- xidmətdərin
favoritlər ---------- favaritdər
çoxgünlük ---------- çoxgünnüx
yekunlaşıb ----------- yekunnaşıb və s.
kimi tələffüs etməz.
Adi danışıq üslubu da var. Bu, sərbəst danışıqdır. Belə verilişlərdə dialektlərdə işlənən sözlərdən, yeri düşəndə, istifadə etmək olar. Hətta monitorinq hesabatında təklif edildiyi kimi:
gözlərinin ----------- gözdərinin
görürük ----------- görürüx
hörmətli ----------- hörmətdi
bəstəkarlıq ----------- bəstəkarrıx
əzizlərimiz ----------- əzizdərimiz
etnoslardan ----------- etnosdardan
əziz dostlar ----------- dosdar
libasları ----------- libasdarı və s.
tələffüs edə bilərlər. Belə danışıq sahibləri peşəkar yox, ya nitq mədəniyyətindən xəbərsiz təsadüfi adam, ya da müəyyən obrazda çıxış edən aktyor, personaj ola bilər.
Şifahi ədəbi dil – dilçiliyin xüsusi sahəsidir. Bu barədə danışanda, fikir yürüdəndə təkcə nəzəri bilik kifayət deyil. Nəzərinizə çatdırım ki, televiziya nitqi səhnə danışığı da deyil.
Hesabat müəlliflərinin fikrincə:
müxtəlif ------------ müxdəlif
Özbəkistan ------------ özbəkisdan
kimi deyilməlidir. Əlbəttə, elə sözlər var ki, “t” hərfi “d” kimi tələffüs olunmalıdır. Amma bu sözlərdə yox.
Nədənsə, xəbər şəkilçiləri zaman şəkilçisi ilə əvəz edilib. Məsələn:
həsr olunmuşdur ------------- olunmuşdu
yaradılmışdır ------------- yaradılmışdı
paylaşacaqdır ------------- paylaşacaqdı
çıxmışdır ------------- çıxmışdı və s.
Birinci nümunə şifahi danışığa sünilik gətirirsə, hesabat müəlliflərinin təkliflərində məna, fikir təhrif olunur. Şifahi danışıqda bu sözlər belə tələffüs olunmalıdır:
həsr olunub
yaradılıb
paylaşacaq
çıxıb
Dilimizdə “o” problemi var. Yəni “o” hərfi ilə yazılan, bəzi hallarda “a”, bəzi hallarda “o” kimi səslənən alınma sözlər dilimizdə az deyil. Vahid qrammatik qayda yoxdur. Biz bu sözlərə diqqətlə yanaşırıq. Çünki dilin gözəlliyi onun səslənməsindədir. Bu qəbildən olan sözləri mümkün qədər dilimizə uyğunlaşdırmalıyıq. Komitə, konfrans sözlərində “o” hərfi məhz yazıldığı kimi tələffüs edilməlidir.
Hesabatın 12-ci səhifəsində bir fikir diqqətimi çəkdi. Olduğu kimi nəzərinizə çatdırıram:
- Regional xüsusiyyətlərin – şivəçilik və dialekt nitqinin doğurduğu tələffüs fərqlərinin, bu və ya digər bölgədə işlənən spesifik danışıq səslərinin və intonasiya təzahürlərinin ekran dilinə təsiri altında ədəbi dilin tələffüs norması deformasiyaya uğrayır. Televiziya nitqi ictimai səciyyə daşıdığından bu tipli sapmalar yolverilməzdir.
Cümlə kifayət gədər mürəkkəb və dolaşıqdır. Yəqin müəlliflər demək istəyiblər ki, televiziya kanallarında şivə və dialektlərdə işlənən danışıq səsləri ədəbi dilin tələffüs normasını pozur və bu yolverilməzdir. Bununla belə, özləri yolverilməz hesab etdikləri variantı təklif edirlər:
Mələk xanım Baharlı -------------- Mələk xanım Baharrı
bilərlər -------------- bilərrər
bəstəkarlıq -------------- bəstəkarrıx
saxurlar -------------- saxurrar
abadlıq -------------- abaddıx
nazirlər -------------- nazirrər
zamanlar -------------- zamannar
gözlüyürük -------------- gözdüyürüx
islahatları -------------- islahatdarı
faktlar -------------- faktdar
anlamında -------------- annamında
əzizlərimiz -------------- əzizdərimiz
görürük -------------- görürüx
etdikləri -------------- etdixləri
figurlar -------------- fiqurrar
xidmətlər -------------- xidmətdər və s.
kimi tələffüs olunması şifahi ədəbi dilin əyalət danışığı ilə eyniləşdirilməsidir.
“Aktual mövzu”, “Ortaq məxrəc”, “Diqqət mərkəzi”, “Media və zaman”. Adları çəkilən bu verilişlərdə Azərbaycanın tanınmış ziyalıları çıxış edirlər.
Vəsilə Vahidqızı - etnoslardan sözünü etnosdardan kimi tələffüs etməz,
ya Jalə Sabirqızı - Nazirlər Kabineti əvəzinə Nazirrər Kabineti deməz,
və ya Xalid Niyazov – komitə sədri əvəzinə kamitə sədri,
Anar Yusifoğlu – qərarların yerinə qərarrarın deməz.
Heç şübhəsiz, onların da danışığı nöqsansız deyil. Lakin onları qüsurlu danışığa təhrik etmək cəhdi əbəsdir.